Vitima invazaun/okupasaun Indonesia nian hetan iha tasi ibun, Aeroporto Nicolau Lobato

Foin daudauk ema hetan mate ruin iha tasi ibun aeroportu Nicolau Lobato nian. Kuandu autoridadi sira ke fatin ne sira hetan mate ruin hosi ema nain 5 mak hakoi hamutuk iha ne. Mate ruin balu iha kilat musan kuak iha nia ulun, seluk iha tali kesi sira nia liman ka ain metin. Bapa sira nebe oho sira, futu metin uluk tiha sira mak oho. Sira ne vitima hosi invazaun Indonesia nian nebe viola lei internasional hotu-hotu liu-liu viola direitu emar nian, hanesan ho vitima 200,000 resin seluk.

Ita hotu hatene katak to agora laiha ita nia lider ida mak hakarak koalia netik kona ba justisa ba vitima 200,000 resin ne. Iha German (Alemanha), Iha Rwanda, iha Kosovo, iha Australia, iha Amerika, iha fatin hotu-hotu, vitima sira buka tuir justisa ba sira nia familia nebe sai ba vitima ba krimi kontra direitu emar nian. Sira nia governu rasik ajuda sira buka justisa ne. To agora mos ema sei kaer nafatin kriminoju NAZI sira biar sira katuas ka ferik ona ho idade besik 100 ona. Tansa Timor oan nian nebe foin akontese iha tinan 30 kotuk ne labele hetan justisa?Prezidente Ramos-Horta dehan katak maski ita tenki honra vitima sira ne, ita tenki husik ita nia pasadu para halo rekonsiliasaun ho Indonesia. Tuir Horta rekonsiliasaun ho Indonesia importante liu duke justisa ba vitima sira ne.Maibe Presidente Horta labele bosok ita uainhira nia temi rekonsiliasaun. Buat nebe Presidente Horta buka laos rekonsiliasaun, maibe solusaun politika ida para bele husik kriminoju sira halai hosi responsabilidade. Kriminoju sira ne bele halo fali krimi iha fatin seluk hanesan agora halo daudaun ih Aceh ho Papua. Maibe vitima sira sei la hare tan sira nia aman, inan, oan, ho familia ka maluk sira seluk. Vitima sira nia vida mak sai at ba nafatin ho trauma nebe sira sofre iha tinan 24 nia laran.Maibe vitima sira laos buka deit rekonsiliasaun maibe sira buka justisa. Mundu tomak hakarak justisa. Justisa laos dehan atu lori deit kriminoju ida ba tribunal. Maibe justisa mos presija atu vitima sira hatene lolos saida mak akontese ba sira nia maluk, sira nia mate hanusa, mate tambasa, hakoi iha nebe, se mak responsabilija. Vitima sira hakarak hari netik monumentu ida ba sira nia alin, maun, bin, inan, aman, avo sira, maluk diak sira, hodi reja netik orasaun ruma. Vitima sira nebe mate ona mos hakarak sira nia klamar hakmatek bainhira sira nia maluk rasik halibur fali sira nia ruin hodi tau netik ai-funan ruma, reja netik orasaun ruma.Hanesan vitima, ita tenki hare ba justisa laos deit atu halo vitima sira nia laran k'maan, maibe atu aviza mos ba kriminoju sira seluk katak kuandu sira halo krimi, sira sei selu.Ita kompriende ita nia lider sira nia preokupasaun katak Indonesia nasaun ida importante tebes ba ita. Ita lakohi halo Indonesia sira hirus ita tamba buat nebe akontese iha tempu uluk. Maski Presidente Horta nia familia rasik mos sai vitima iha funu ne, nia prontu atu halo rekonsiliasaun ho kriminoju sira iha Indonesia. Nia prefere hare kriminoju ida halai hosi justisa no komete fali krimi iha fatin seluk, duke hare ba vitima sira, sira nebe mate ona no sira nebe atu sai vitima foun ba kriminoju ne.Maibe iha relasaun diak ho Indonesia mos tenki iha bazea ida iha dame nia laran, dame iha klamar no neon. Ita labele diak deit ho ema ida maski ita hatene katak ema ne mak oho ita nia aman, inan, ho maluk sira; ema ne estraga ita nia alin ho inan-feton sira seluk. Ida ne sei halo ita nia laran la hakmatek. Bainhira ita moris ho laran la hakmatek, ita nia vida sei kompletu. Bainhira ita la hetan justisa ba ita nia maluk sira, ita nia vida sei la kompletu. Ita nia nasaun mos sei la kompletu.Ema judeu ida nebe konsege moris hosi krimi nebe NAZI sira halo hasoru povu judeu iha German durante segunda gera mundial pasa ninia vida tomak buka justisa ba ema vitima sira. Loron ida jornalista ida husu ba nia, tansa mak o lakon o nia vida tomak halao servisu ne? Nia hatan nune: Loron ida kuandu hau mate, hau sei ba hasoru hau nia maluk sira, liuliu vitima NAZI nian iha lalehan, sira sei husu ba hau, "o nia vida iha mundu ne'e, hafoin funu segunda gerra mundial, o halo deit saida?" Maluk balu sei hatan katak nia sai arkitektu, ka sai doutor, sai sientista, sai ema riku liu iha mundu. Maibe hau sei hatan nune: "Ha'u la haluhan imi". Ida ne mak halo hau nia laran hakmatek, hau nia vida kompletu, ema judeu ne hatan.Agora, saida mak ita sei hatan ba ita nia maluk vitima sira nebe mate iha invazaun ho okupasaun Indonesia nian? Hau tauk karik ita sei hatan ba sira, "hau sai belun bot ho ema nebe oho imi."Hau hakfodak bainhira ita nia lider sira laos deit hakarak husik kriminoju sira ne halai hosi justisa maibe hasae fali kriminoju sira ne hanesan ho anju. Hau hakfodak bainhira Sr. Xanana Gusmao hakuak malu ho general Wiranto. Hau hakfodak uaihira PM Xanana ho Presidente Horta elogia fali ditador Suharto bainhira nia mate. Hau hakfodak bainhira Xanana dehan katak nia ho Prabowo Subianto ne belun diak. Hau hakfodak liu tan bainhira Sr. Xanana ho Sr. Horta husu ba ita atu haluhan tiha ita nia sofrimentu, ita maluk sira nebe mate, atu labele halo kriminoju sira ne hirus.Uluk ita sai ona prisioneiru (hostage) ba kriminoju sira ne, agora ita labele sai tan prisioneiru ba sira. Ita hakarak justisa laos deit atu fo honra ba ita nia maluk sira nebe sofre ho mate tamba kriminoju sira ne. Ita hakarak mos justisa atu kriminoju sira ne labele halo fali krimi ne hasoru ema seluk. Ita hakarak justisa atu krimi sira hanesan labele mosu tan, ba ita ka ba ema seluk iha mundu ne.Hau nia laran nakdedar ituan bainhira hau rona katak Dr. Longuinhos Monteiro mak agora kaer kazu ne. Longuinhos mesak mak iha poder atu desidi se investigasaun bele halo liu tan ba fatin ne hodi hare se iha tan karik mate ruin seluk. Hau husu ba governu atu trata kazu ne ho seriedade, ho sinseridade. Se bele, refere kazu ne tribunal internasional. Mate ruin iha Timor-Leste laos mak sira nain 5 nebe foin daudauk ita hetan. Sei iha tan 200,000 resin iha Timor-Leste tomak. Dr. Longuinhos Monteiro laiha kapasidade, intelektual nein material, atu hare ba kazu sira ne. Se lae husik vitima sira ba buka rasik sira nia mate maluk ho ajuda hosi povu hosi rai seluk. Iha ema barak iha mundu ne mak sinti simpatia barak ho povu Timor no sira prontu atu ajuda ita hetan netik justisa ruma atu halo ita nebe moris bele moris ho hakmatek, sira nebe mate ona sira nia klamar mos bele hakmatek ona. Buat nebe akontese ba Timor-Leste labele akontese tan, nein iha Timor nein iha mundu ne. (timorlorosaenacaolia-founihatetun.blogspot.com)